Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów wprowadza w Polsce kompleksowe ramy prawne dotyczące zgłaszania naruszeń prawa oraz ochrony osób dokonujących takich zgłoszeń. Przepisy te mają szeroki zakres i obejmują zarówno osoby fizyczne, jak i liczne podmioty prawne, na których spoczywają obowiązki organizacyjne.
Kogo obejmuje ochrona sygnalistów?
Zgodnie z ustawą, ochrona sygnalistów przysługuje osobom fizycznym, które dokonują zgłoszenia lub publicznego ujawnienia informacji o naruszeniu prawa, uzyskanych w kontekście związanym z pracą. Ochrona nie jest ograniczona wyłącznie do pracowników etatowych – dotyczy także osób współpracujących na innych podstawach prawnych, w tym:
- osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych,
- wolontariuszy,
- stażystów, praktykantów,
- żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych,
- wspólników, członków organów, dostawców i podwykonawców.
Ochrona rozciąga się również na osoby, które zgłosiły naruszenie przed rozpoczęciem współpracy, w trakcie jej trwania lub po jej zakończeniu, a także na osoby pomagające sygnaliście (np. koleżanki z pracy, członków rodziny) oraz na osoby prawne i jednostki organizacyjne powiązane z sygnalistą – jeżeli mogłyby być narażone na działania odwetowe z uwagi na związek z osobą zgłaszającą.
Kogo dotyczą obowiązki wdrożenia procedur?
Do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia.
Próg nie ma zastosowania do podmiotu prawnego wykonującego działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, objętych zakresem stosowania aktów prawnych Unii Europejskiej wymienionych w części I.B i II załącznika do dyrektywy 2019/1937.
Przepisów nie stosuje się do jednostek organizacyjnych gminy lub powiatu liczących mniej niż 10 000 mieszkańców.
Jakie naruszenia podlegają zgłoszeniu?
Zgłoszenia objęte ochroną muszą dotyczyć naruszeń prawa, w szczególności w obszarach wskazanych przez dyrektywę UE oraz polskie przepisy krajowe. Są to m.in.:
- korupcji;
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
- konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1–16.
Nie każde naruszenie może być zgłoszone przez sygnalistę. Zgłoszenie musi dotyczyć określonych obszarów prawa i wynikać z relacji zawodowej. Ochrona nie obejmuje np. konsumentów zgłaszających naruszenia swoich praw czy osób zgłaszających ogólne problemy z zakresu prawa pracy, jeśli nie mają one związku z interesem publicznym lub dziedzinami wskazanymi w ustawie. Dla objęcia ochroną kluczowy jest związek zgłoszenia z pracą oraz spełnienie przesłanek określonych w przepisach.
Kiedy sygnalista podlega ochronie?
Aby sygnalista mógł skorzystać z ochrony przewidzianej w ustawie, musi działać w dobrej wierze, posiadać uzasadnione podstawy do sądzenia, że doszło do naruszenia, oraz skorzystać z przewidzianych w ustawie kanałów zgłoszeń: wewnętrznego, zewnętrznego lub w wyjątkowych sytuacjach – ujawnienia publicznego. Ochrona obejmuje zakaz działań odwetowych, takich jak zwolnienie z pracy, obniżenie wynagrodzenia, szykany czy pozbawienie możliwości awansu.
Odpowiedzialność karna i administracyjna
Za niewprowadzenie procedury zgłoszeń lub jej nieprawidłowe wdrożenie grożą sankcje karne – w tym grzywna, ograniczenie wolności, a w skrajnych przypadkach również kara pozbawienia wolności do 3 lat (np. przy stosowaniu uporczywych gróźb lub przemocy wobec sygnalisty). Możliwe są także kary administracyjne nakładane przez organy nadzoru, w tym wysokie grzywny za brak skutecznych mechanizmów ochrony.
Odpowiedzialność cywilna
Pracownik, który poniesie negatywne konsekwencje w związku ze zgłoszeniem, może dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia przed sądem. Co istotne, przepisy nie przewidują górnego limitu wysokości odszkodowania, co oznacza dla pracodawcy potencjalnie duże straty finansowe.
Skutki wizerunkowe i organizacyjne
Organizacje, które ignorują obowiązek wdrożenia przepisów, ryzykują nie tylko odpowiedzialnością prawną, ale też utratą zaufania ze strony pracowników, klientów i partnerów biznesowych. W razie działań odwetowych sąd może dodatkowo orzec obowiązek przywrócenia sygnalisty do pracy lub usunięcia skutków naruszenia.
Podsumowanie
Ustawa o ochronie sygnalistów obejmuje szeroki krąg osób fizycznych, które dokonują zgłoszenia w związku z relacją zawodową, a także osoby wspierające sygnalistów oraz powiązane z nimi podmioty. Obowiązki wdrożeniowe spoczywają na większości średnich i dużych pracodawców oraz podmiotach publicznych. Warto pamiętać, że nowe regulacje mają na celu nie tylko ochronę osób zgłaszających nieprawidłowości, ale również usprawnienie systemu wczesnego reagowania na naruszenia prawa.
Jeśli potrzebujesz wsparcia we wdrożeniu procedury dla sygnalistów w swojej organizacji albo chcesz dowiedzieć się, jak bezpiecznie i zgodnie z przepisami zgłosić naruszenie – zapraszamy do kontaktu. Doradzimy, jak krok po kroku zbudować skuteczny system zgłoszeń, przygotować wymaganą dokumentację i zapewnić ochronę dla osób sygnalizujących nieprawidłowości.