Spis treści
Ustawa o ochronie sygnalistów została opublikowana 24 czerwca 2024 r. w Dzienniku Ustaw, a jej przepisy wejdą w życie 25 września 2024 r. W ramach przygotowań pracodawcy muszą przekazać gotowy projekt procedury zgłoszeń wewnętrznych do konsultacji ze związkami zawodowymi lub przedstawicielami pracowników najpóźniej do 19 września 2024 r.
Nowe przepisy wprowadzają szereg obowiązków, które przedsiębiorcy będą musieli wdrożyć w swoich organizacjach, aby uniknąć sankcji za ich niespełnianie.
Wdrożenie ustawy o ochronie sygnalistów – kluczowe informacje
Dlaczego wprowadzono ustawę o ochronie sygnalistów?
Celem ustawy jest ochrona osób zgłaszających naruszenia prawa lub norm etycznych w organizacjach. Sygnaliści działają w dobrej wierze i w interesie publicznym, ujawniając informacje, które mogą pomóc pracodawcom w wykrywaniu i eliminowaniu nadużyć oraz nieprawidłowości.
Sygnalista a donosiciel
Sygnalista to osoba zgłaszająca nielegalne lub nieetyczne działania w celu ochrony interesu publicznego lub pracodawcy. W przeciwieństwie do tego donosiciel kieruje się własnym interesem, często mając na celu zaszkodzenie innym osobom.
Działania sygnalistów mogą przynosić organizacjom korzyści, takie jak:
- Wczesne wykrywanie nadużyć finansowych lub innych nieprawidłowości,
- Zapobieganie mobbingowi lub dyskryminacji w miejscu pracy,
- Ochrona reputacji firmy poprzez reagowanie na problemy zanim staną się poważne.
Aby system sygnalistów działał skutecznie, ustawa wprowadza mechanizmy chroniące zgłaszających:
- Anonimowość i brak negatywnych konsekwencji – sygnalista nie może być narażony na działania odwetowe za zgłoszenie.
- Weryfikacja zgłoszeń – przepisy wymagają, aby zgłoszenia dotyczyły faktycznych naruszeń, które mają znaczenie dla pracodawcy.
Jednocześnie ustawa precyzuje zasady funkcjonowania systemu, aby uniknąć nadużyć, np. zgłaszania informacji bez podstaw lub dla celów osobistych.
Kim jest sygnalista?
Sygnalista to osoba zgłaszająca naruszenie prawa, które zaobserwowała w kontekście swojej pracy lub współpracy z daną organizacją.
Kto może być sygnalistą?
Ustawa definiuje szeroki katalog osób, w tym:
- Pracowników i byłych pracowników,
- Kandydatów do pracy, którzy uzyskali informacje w trakcie procesu rekrutacji,
- Osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, takich jak zleceniobiorcy,
- Przedsiębiorców,
- Akcjonariuszy i wspólników,
- Członków organów spółek i innych jednostek organizacyjnych,
- Stażystów, praktykantów i wolontariuszy,
- Osoby pracujące pod nadzorem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy.
Sygnaliści odgrywają kluczową rolę w budowaniu transparentnego środowiska pracy i przeciwdziałaniu nadużyciom. Wprowadzenie nowych przepisów ma na celu stworzenie skutecznego systemu zgłaszania, który będzie chronił zarówno sygnalistów, jak i interesy pracodawców.
Kogo dotyczy obowiązek wdrożenia ustawy?
Przepisy ustawy o ochronie sygnalistów stosuje się do podmiotu prawnego, na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób.
Do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia.
Próg, o którym mowa w ust. 1, nie ma zastosowania do podmiotu prawnego wykonującego działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, objętych zakresem stosowania aktów prawnych Unii Europejskiej wymienionych w części I.B i II załącznika do dyrektywy 2019/1937.
Jakie naruszenia mogą być zgłaszane przez sygnalistów?
Zgodnie z Ustawą o ochronie sygnalistów, zgłoszenia powinny dotyczyć naruszeń prawa Unii Europejskiej lub prawa krajowego w następujących obszarach:
Wolności i prawa człowieka i obywatela
- Naruszenia podstawowych praw konstytucyjnych i wolności obywatelskich.
Korupcja
- Przypadki łapownictwa, nadużycia władzy lub innych działań korupcyjnych.
Handel ludźmi
- Działania związane z wykorzystywaniem ludzi w celach pracy przymusowej, prostytucji czy innych form niewolnictwa.
Zamówienia publiczne
- Nieprawidłowości w procesach przetargowych i realizacji zamówień publicznych.
Usługi, produkty i rynki finansowe
- Działania naruszające przepisy regulujące funkcjonowanie rynków finansowych, w tym wprowadzenie na rynek wadliwych produktów lub usług.
Zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
- Przypadki naruszeń regulacji przeciwdziałających praniu pieniędzy lub finansowaniu działań terrorystycznych.
Bezpieczeństwo produktów i zgodność z wymogami
- Wprowadzenie na rynek produktów niezgodnych z obowiązującymi normami bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo transportu
- Naruszenia dotyczące bezpieczeństwa w transporcie drogowym, kolejowym, morskim i lotniczym.
Ochrona środowiska
- Przypadki zanieczyszczania środowiska, nielegalnego wywozu odpadów czy łamania przepisów dotyczących ochrony przyrody.
Ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe
- Naruszenia dotyczące stosowania materiałów promieniotwórczych oraz bezpieczeństwa instalacji jądrowych.
Bezpieczeństwo żywności i pasz
- Działania naruszające przepisy dotyczące produkcji, dystrybucji i bezpieczeństwa żywności oraz pasz.
Zdrowie i dobrostan zwierząt
- Przypadki niewłaściwego traktowania zwierząt, nieprzestrzegania przepisów weterynaryjnych.
Zdrowie publiczne
- Naruszenia regulacji dotyczących ochrony zdrowia publicznego.
Ochrona konsumentów
- Wprowadzanie konsumentów w błąd lub naruszanie ich praw.
Ochrona prywatności i danych osobowych
- Naruszenia przepisów RODO lub innych regulacji chroniących dane osobowe.
Bezpieczeństwo sieci i systemów teleinformatycznych
- Ataki cybernetyczne, naruszenia dotyczące bezpieczeństwa systemów informatycznych.
Interesy finansowe Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz UE
- Przypadki defraudacji środków publicznych lub niezgodnego z prawem wykorzystania funduszy unijnych.
Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej
- Naruszenia dotyczące zasad konkurencji, pomocy publicznej lub opodatkowania osób prawnych w ramach wspólnego rynku UE.
Czy sygnalista może zgłosić naruszenie związane z prawem pracy
Zgodnie z ostatecznymi zapisami ustawy o ochronie sygnalistów, zgłoszenia dotyczące naruszeń prawa pracy nie kwalifikują zgłaszającego do uzyskania statusu sygnalisty. Naruszenia związane z prawem pracy zostały wykreślone z katalogu zgłoszeń podlegających ochronie przewidzianej przez ustawę.
Oznacza to, że osoby zgłaszające kwestie takie jak łamanie przepisów dotyczących warunków pracy, czasu pracy, wynagrodzenia czy stosowania umów, nie będą objęte szczególną ochroną wynikającą z ustawy o sygnalistach. Takie sprawy nadal mogą być rozpatrywane na podstawie innych regulacji prawnych, np. Kodeksu pracy, jednak nie w ramach systemu zgłoszeń sygnalistów.
Warunki ochrony sygnlistów
Uzasadnione przekonanie o prawdziwości informacji
- Sygnalista musi mieć uzasadnione podstawy sądzić, że zgłaszane informacje są prawdziwe w momencie ich przekazywania.
Charakter zgłoszonych informacji
- Zgłoszenie lub ujawnienie publiczne musi dotyczyć naruszenia prawa opisanego w ustawie o ochronie sygnalistów w art. 3.
Działania odwetowe wobec sygnalistów
Działanie odwetowe to każde działanie lub zaniechanie związane z pracą, które jest wynikiem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przez sygnalistę. Takie działania naruszają prawa sygnalisty lub wyrządzają mu nieuzasadnioną szkodę, np. poprzez bezpodstawne inicjowanie postępowań przeciwko niemu.
Przykłady działań odwetowych
Działania odwetowe mogą obejmować m.in.:
- Odmowę nawiązania stosunku pracy.
- Wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia.
- Niezawarcie kolejnej umowy o pracę, mimo uzasadnionego oczekiwania sygnalisty na jej zawarcie.
- Obniżenie wynagrodzenia za pracę.
- Wstrzymanie awansu lub pominięcie przy awansowaniu.
- Pominięcie przy przyznawaniu świadczeń związanych z pracą lub ich obniżenie.
- Przeniesienie na niższe stanowisko pracy.
- Zawieszenie w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych.
- Przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty.
- Niekorzystna zmiana miejsca pracy lub rozkładu czasu pracy.
- Negatywna ocena wyników pracy lub negatywna opinia o pracy.
- Nałożenie kary dyscyplinarnej, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze.
- Stosowanie przymusu, zastraszania lub wykluczania.
- Mobbing.
- Dyskryminacja.
- Niesprawiedliwe lub niekorzystne traktowanie.
- Wstrzymanie udziału w szkoleniach lub pominięcie przy typowaniu do podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
- Nieuzasadnione skierowanie na badania lekarskie, w tym psychiatryczne, o ile przepisy tego nie przewidują.
- Działania utrudniające znalezienie pracy w danym sektorze lub branży, np. przez porozumienia formalne lub nieformalne.
- Spowodowanie straty finansowej, gospodarczej lub utraty dochodu.
- Wyrządzenie szkody niematerialnej, np. naruszenie dóbr osobistych czy dobrego imienia sygnalisty.
Próba lub groźba odwetowego działania
Za działanie odwetowe uznaje się również próby lub groźby zastosowania powyższych środków.
Ciężar dowodu
Pracodawca ponosi obowiązek udowodnienia, że podjęte przez niego działania wobec sygnalisty nie są działaniami odwetowymi.
Dzięki tym regulacjom sygnaliści mogą liczyć na wsparcie i ochronę przed potencjalnymi konsekwencjami za zgłoszenie naruszeń, co ma na celu zachęcenie ich do ujawniania nieprawidłowości w środowisku pracy.
Osoby pomagające i powiązane z sygnalistą
Osoby pomagające sygnaliście
To osoby fizyczne, które wspierają sygnalistę w dokonaniu zgłoszenia lub ujawnienia publicznego w kontekście związanym z pracą. Ich pomoc powinna pozostać poufna, aby uniknąć narażenia ich na działania odwetowe.
Osoby powiązane z sygnalistą
To osoby fizyczne, które mogą doświadczyć działań odwetowych w wyniku zgłoszenia dokonanego przez sygnalistę. Do tej grupy zaliczają się między innymi:
Współpracownicy sygnalisty,
Osoby najbliższe, np. członkowie rodziny.
Zakres ochrony
Osoby pomagające oraz powiązane z sygnalistą mają prawo do takiej samej ochrony jak sam sygnalista. Oznacza to, że są chronione przed działaniami odwetowymi, w tym naruszeniami ich praw, dyskryminacją czy mobbingiem, wynikającymi z ich wsparcia lub relacji z sygnalistą.
Taka regulacja ma na celu zapewnienie pełnego bezpieczeństwa nie tylko osobom zgłaszającym naruszenia, ale także tym, które uczestniczą w procesie ujawniania nieprawidłowości lub są z sygnalistą związane zawodowo czy prywatnie.
Przepisy prawa karnego dotyczące ochrony pracodawcy przed nieuczciwymi sygnalistami
1. Naruszenie tajemnicy służbowej (art. 266 KK)
Kto ujawnia informacje, do których ma dostęp w związku z pełnioną funkcją lub zajmowanym stanowiskiem, i które są chronione tajemnicą służbową, podlega karze:
grzywny,
ograniczenia wolności,
pozbawienia wolności do lat 2.
2. Nielegalne uzyskanie informacji (art. 267 KK)
Kto bez uprawnienia:
uzyskuje dostęp do informacji przeznaczonych dla określonej grupy osób, np. przez włamanie, przechwycenie sygnału,
wykorzystuje urządzenia techniczne w celu uzyskania takich informacji,
podlega karze:grzywny,
ograniczenia wolności,
pozbawienia wolności do lat 2.
3. Fałszywe dowody (art. 235 KK)
Kto, w celu wszczęcia postępowania karnego, przedstawia dowody, które zostały sfałszowane lub które świadczą nieprawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
4. Zniesławienie (art. 212 KK)
Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną o postępowanie, które może poniżyć ich w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania, podlega karze:
grzywny,
ograniczenia wolności.
W przypadku zniesławienia za pomocą środków masowego komunikowania, przewidziana jest surowsza kara.
5. Fałszywe oskarżenie (art. 234 KK)
Kto oskarża inną osobę o popełnienie czynu zabronionego, wiedząc, że jest to nieprawda, podlega karze:
grzywny,
ograniczenia wolności,
pozbawienia wolności do lat 2.
6. Zawiadomienie o przestępstwie niepopełnionym (art. 238 KK)
Kto zawiadamia organ ścigania o przestępstwie, wiedząc, że takie przestępstwo nie miało miejsca, podlega karze:
grzywny,
ograniczenia wolności,
pozbawienia wolności do lat 2.